Toeslagen brengen nog steeds dagelijks mensen in problemen, waarschuwt inspecteur

In het toeslagenstelsel liggen alle financiële risico’s bij de burger zelf. Nog steeds komen daardoor dagelijks mensen in grote financiële nood, waarschuwt Bart Snels, inspecteur-generaal belastingen, toeslagen en douane.

Nog steeds, iedere dag weer, ontstaat in Nederland een nieuw individueel toeslagenschandaal en dat doet wat met mensen. Dat zegt Bart Snels, die als inspecteur-generaal toezicht houdt op de menselijke maat bij belastingen, toeslagen en douane. Jaarlijks belanden 150.000 huishoudens opnieuw in grote financiële nood omdat ze zorg-, huur- of een andere toeslag moeten terugbetalen.

Snels: “Elke dag zijn er weer hele hoge terugvorderingen van toeslagen omdat mensen niet op tijd iets hebben doorgegeven, wat ze wel hadden moeten doen: omdat er iets is veranderd in hun inkomen of de samenstelling van het huishouden.”

‘Het probleem zit in het toeslagenstelsel zelf’

Volgens de inspecteur-generaal ligt het probleem niet bij de ambtenaren, die ‘keihard’ werken en proberen ‘het goede’ te doen. “Het probleem zit in het toeslagenstelsel zelf. We vragen het onmogelijke van mensen, en hebben alle financiële risico’s bij de burgers neergelegd. We tasten met de toeslagen de bestaanszekerheid van mensen aan.”

Snels werd begin vorig jaar door het kabinet aangesteld als onafhankelijk inspecteur-generaal bij de Inspectie belastingen, toeslagen en douane. De inspectie werd opgericht na de toeslagenaffaire, waarbij honderden gezinnen die een bijdrage voor de kinderopvang ontvingen in financiële problemen kwamen door het keiharde optreden van de Belastingdienst.

‘Ik zou het zelf ook niet kunnen’

Het afgelopen jaar bezocht het voormalig Kamerlid van GroenLinks sociaal raadslieden in het land om zicht te krijgen op de problemen waar mensen in de praktijk tegenaan lopen bij belastingen en toeslagen. “Ik ben daar erg geschrokken”, zegt hij. “Nog steeds gaat volgens hen ruim de helft van hun zaken over toeslagen. Iedere dag opnieuw kunnen mensen de weg dus niet vinden in alle regels, krijgen ze hele hoge terugvorderingen van toeslagen en komen ze in grote financiële problemen.”

De Belastingdienst en Dienst Toeslagen krijgen de gegevens door van uitkeringsorganisaties, de Sociale Verzekeringsbank of, als het gaat om iemand met een verblijfsvergunning, de IND. Snels: “Als bij die instanties iets fout is gegaan, dan worden de toeslagen ook meteen verlaagd of stopgezet. Wij verwachten dat mensen zelf dat conflict uitvechten met die andere overheidsinstantie, ook als ze niets fout hebben gedaan. En als dat is gelukt, dan moeten ze vervolgens ook nog proberen zelf de toeslagen weer terug te krijgen. We vragen heel veel van mensen. Ik zeg eerlijk: ik zou dat niet eens kunnen. Ik ben er heel erg van geschrokken dat het systeem zo werkt.”

Er is maar één oplossing

Een fundamenteel probleem van het toeslagenstelsel is voor Snels dat je moet voorspellen of er komend jaar iets gaat veranderen in je huishouden. “Maar je weet toch niet of gaat scheiden, gaat samenwonen, of dat je partner overlijdt? Je weet toch niet of één van je kinderen plots weer thuis komt wonen, gaat werken en dus een eigen inkomen heeft? Maar al die veranderingen hebben wel direct gevolgen voor het recht op toeslagen. En als je die niet op tijd doorgeeft, krijg je meteen hoge terugvorderingen.”

Er is volgens de inspecteur-generaal maar één oplossing voor deze problemen en dat is zo snel mogelijk het toeslagenstelsel afschaffen. Kabinet en Tweede Kamer zeggen dat ook te willen. Er wordt ook al zes jaar over gepraat. Maar de politiek heeft nog steeds geen concreet plan om daadwerkelijk van de toeslagen af te komen.

Lees het interview met Inspecteur Bart Snels: ‘Is het nou echt toeval dat we de grote problemen van toeslagen niet in beeld hadden?’

Inspecteur-generaal Bart Snels van belastingen, toeslagen en douane roept de politiek op om vaart te maken met het afschaffen van het toeslagenstelsel. Want de toeslagen zorgen ervoor dat de overheid iedere dag mensen in grote financiële nood brengt.

“Wat gaat er zo mis tussen overheid en burger?” Voormalig GroenLinks-Kamerlid Bart Snels kijkt naar buiten en zwaait naar de hoge torens van de ministeries waarop hij uitkijkt sinds hij een jaar geleden inspecteur-generaal werd. “We zijn hier allemaal dezelfde mensen, hoogopgeleid, en wonend in de Randstad. Hebben we eigenlijk nog wel in de gaten wat er beneden op straat gebeurt? Is het nou echt toeval dat we de grote problemen van de toeslagen niet in beeld hadden? En is het echt toeval dat Groningen heel ver van Den Haag ligt, en dat we al die Groningers hebben laten stikken met de aardbevingen?”

Snels denkt van niet. Sinds een jaar probeert zijn inspectie de problemen op te sporen waar burgers met de overheid tegenaan lopen, en oplossingen aan te dragen. “Het is een van de redenen waarom ik een toer langs sociale raadslieden heb gemaakt. Ik was vroeger ook een beleidsmaker, ik had allerlei ideeën over goede inkomenspolitiek, het toeslagenstelsel en het belastingsysteem. Maar nu ga ik de samenleving in, en zie ik wat er in de praktijk fout gaat tussen overheid en burger. En die stem wil ik terugbrengen in het Haagse beleid. Ja, dat is heel ambitieus.”

Zijn inspectie is onafhankelijk en speciaal opgericht na de toeslagenaffaire om te helpen het vertrouwen in de overheid te herstellen. Snels moet erop toezien dat de menselijke maat niet vergeten wordt in zowel wetgeving, uitvoering als dienstverlening van de overheid. Snels constateert dat er veel te doen is. Hij bespreekt regelmatig wat hij in de praktijk tegenkomt met bewindslieden en de Tweede Kamer.

Snels schrok flink van alle verhalen waartegen mensen aanlopen, die hij bij de sociale raadslieden hoorde. “Ik was bij een gesprek met een vader. Zijn zoon is net klaar met zijn studie, heeft eindelijk een eigen inkomen, maar kan nog geen huis vinden. Hij gaat echt zijn vader niet vertellen hoe hoog zijn inkomen is, want hij wil zelfstandig zijn. Maar die vader heeft daardoor wel minder huurtoeslag, en ziet zijn toeslag teruggevorderd. De vader is boos, en schreeuwt: ‘Hij moet het huis uit, hij moet het huis uit!’

“Bij de participatiewet is dit jaar de kostendelersnorm verhoogd naar 27 jaar, zodat een werkend kind tot die leeftijd thuis kan blijven wonen zonder dat de ouder wordt gekort op zijn uitkering. Maar bij de huurtoeslag geldt nog steeds de leeftijd van 23 jaar. Toeslagen verwacht dat deze zoon meteen gaat bijdragen aan de huur en de terugvordering van zijn vader. Zo zetten we dus als overheid ook de verhoudingen tussen mensen en families onder druk. En ik vind dat niet kunnen.”

Waarom is het toeslagensysteem zo krom?

“Het is allemaal met goede bedoelingen gedaan. Bij de invoering was er een brede politieke wens dat mensen zo snel mogelijk een toeslag kregen zodra ze er recht op hadden. Daarom ging de overheid met een voorschot werken. Maar dit voorschot blijkt een van de twee fundamentele problemen met toeslagen. Vanuit een rechtsstatelijk principe is het gewoon heel gek dat je alle financiële risico’s bij de mensen zelf terecht laat komen. Vanuit het principe van rechtszekerheid is het zelfs bijzonder ongewenst, en heel verdrietig.

“En dit probleem is nog steeds niet opgelost, ondanks de toeslagenaffaire. Er zijn ieder jaar weer 150.000 mensen die door terugvorderingen van toeslagen in grote financiële nood komen. En dat is het allerergste. Die mensen hebben direct heel hoge schulden, en als ze die niet zelf kunnen oplossen, komen ze in de schuldhulpverlening terecht. Dat is tegenwoordig de wijze waarop wij in Nederland inkomenspolitiek hebben vormgegeven.”

Wat is het andere fundamentele probleem?

“Dat je die toeslag als burger eerst zelf moet aanvragen. En we weten dat ten minste een paar honderdduizend huishoudens geen toeslag aanvragen. De Belastingdienst en Toeslagen werken hard om het niet-gebruik terug te dringen. Ze sturen ‘laat-geen-geld-liggenbrieven’. Maar veel niet-gebruikers durven niet eens een toeslag aan te vragen. Ze zijn bang voor de hoge terugvorderingen, of vanwege de toeslagenaffaire. Er zijn ook mensen die de weg naar toeslagen niet eens vinden, of niet weten hoe die aan te vragen. Daardoor krijg je rechtsongelijkheid tussen groepen burgers, en een sociale ongelijkheid die heel ongewenst is.”

Wat bedoelt u met rechtsongelijkheid?

“Die toeslagen zijn bedoeld om te voorkomen dat mensen onder het sociaal minimum vallen. Dat ze niet in armoede belanden. Maar als mensen toeslagen helemaal niet aanvragen, dan werkt dit systeem gewoon niet. Bij de sociale raadslieden kwam iemand met 10.000 euro schuld. Schuldhulpverlening had al gezorgd voor een aflossingsregeling, maar de man was doorgestuurd naar de sociaal raadspersoon. Die ging kijken in zijn dossier naar zijn belasting en toeslagen. Wat bleek? Deze persoon had vijf jaar lang geen aangifte gedaan, omdat hij eerder een foutje had gemaakt. Maar hij had over die vijf jaar wel recht op een inkomensafhankelijke regeling. Die is toen met terugwerkende kracht meteen voor hem geregeld, en dat leverde hem 9000 euro op. Zijn schulden waren in één klap weg. Dit zie je dus aan de lopende band gebeuren. Mensen leven jarenlang onnodig in armoede, omdat ze geen gebruik hebben gemaakt van hun financiële rechten op toeslagen of inkomensafhankelijke regelingen. Het heeft dus uiteindelijk te maken met onze complexe fiscale- en toeslagenwetgeving. Het is allemaal te ingewikkeld, waardoor ook de uitvoering steeds vastloopt”

Daarom moeten we af van het toeslagenstelsel?

“De kernvraag is steeds of de stelsels wel werken voor de mensen waarvoor we het doen. En wat doen we met mensen die niet helemaal voldoen aan alle regeltjes, aan de gestelde normen of voorwaarden? Helpen we die nog, of laten we ze aan hun lot over? Een vluchtelingmoeder met kinderen uit Afghanistan krijgt bijvoorbeeld geen extra kindgebonden budget, omdat de Belastingdienst ervan uitgaat dat de vader in Afghanistan wel financieel bijdraagt. Maar hij kan natuurlijk vanuit Afghanistan niet aantonen hoeveel hij wel of niet financieel kan bijdragen.”

De kern van het probleem zit volgens Snels in het belasting- en toeslagenstelsel zelf. Ook uitvoeringsorganisaties en gemeenten willen er zo snel mogelijk van af. “We kunnen wel blijven uitbreiden in betere dienstverlening, maar dat lost het probleem niet op. Daarom moet de politiek nu helderheid geven over welke kant we opgaan met het stelsel. De Kamer praat er al een jaar of zes over, en de coalitie heeft ook gezegd dat ze van de toeslagen af wil.”

Maar het eens worden over wat dan wel, is ingewikkeld, constateert hij. “Er zijn talloze knoppen om aan te draaien, en daarbij spelen ook politieke meningsverschillen mee. Het kabinet vindt het moeilijk om hierin leiding te nemen. Het helpt ook niet dat onze overheid enorm verkokerd is. Het ene departement is bezig met de hervorming van de huurtoeslag, het andere met de zorgtoeslag, en een derde met de kinderopvangtoeslag. En er is ook nog een staatssecretaris toeslagen die de opdracht heeft om na te denken over een heel nieuw stelsel. In de Tweede Kamer is het spiegelbeeld hiervan te zien. Ik ga er niet over, maar het zou goed zijn als de Kamer tot één themacommissie toeslagen of bestaanszekerheid komt.”

Wat verstaat u onder bestaanszekerheid?

“Dat probeert de commissie sociaal minimum nu te formuleren, die is ingesteld naar aanleiding van een motie van Pieter Omtzigt. Het gaat om hoeveel inkomen mensen nodig hebben om te kunnen rondkomen in dit land, zonder afhankelijk te zijn van al die inkomensafhankelijke regelingen, vrijstellingen en kwijtscheldingen. Er hebben nu 6,5 miljoen huishoudens in Nederland toeslagen nodig om niet onder het bestaansminimum te duiken. En dat aantal is vorig jaar zelfs met een paar honderdduizend toegenomen, omdat het kabinet ook via toeslagen de hoge energierekening ging compenseren. Terwijl eigenlijk iedereen van het toeslagenstelsel af wil, en dit wil vervangen door iets beters.”

De compensatieregelingen van gedupeerden in de toeslagenaffaire lijken alweer vastgelopen. Hoe kan dat?

Snels wil daar liever nog niet over praten. De inspectie doet daar nu zelf onderzoek naar. “We proberen boven tafel te krijgen hoe het systeem werkt en hoe het in de praktijk wordt beleefd door mensen. Wat gaat daar zo mis? Wij denken dat onze wereld hier in Den Haag, het politiek-bestuurlijke systeem, heel erg botst met de leefwereld van gewone mensen.

“Wat wij wel zien is dat het kabinet, de Tweede Kamer en de ambtenaren alles tegelijkertijd en liefst zo snel mogelijk wilden oplossen. De financiële tegemoetkoming aan gedupeerden moest snel, rechtvaardig en ook rechtmatig zijn, want de bonnetjes moesten wel deugen. Al die doelen moesten tegelijkertijd worden gerealiseerd, en dat kan niet.

“Ook de hersteloperatie is met de beste bedoelingen vormgegeven. Ik was toen nog zelf Kamerlid. We begonnen met een compensatie voor 900 ouders die ten onrechte als dader waren aangemerkt. Daarna kwamen de mensen die op een lijst stonden omdat ze ten onrechte verdacht werden van fraude. De SP had heel goed gezien dat daar nog een groot probleem was. De herstelwet is destijds gemaakt voor zo’n 2000 mensen, inclusief de integrale beoordeling en de commissie werkelijke schade. Inmiddels zitten we boven de 50.000 mensen die zich hebben aangemeld. De politiek is toen eigenlijk te snel een weg ingegaan, waar ze nu niet meer uit kan stappen.

Snels vindt het terecht dat de Kamer boven op de hersteloperatie voor toeslagenouders zit en heel kritisch is. “Maar begrijp me goed. Er zijn inmiddels ook heel grote groepen toeslagenouders die al wél zijn geholpen. Ruim 20.000 mensen hebben al de integrale beoordeling gehad. Dus je kunt ook zeggen: het glas is halfvol.”

Kijk ook Op1: Inspecteur-generaal bij de Belastingdienst Bart Snels wil het toeslagensysteem afschaffen

Het toeslagensysteem, dat jaarlijks 150.000 huishoudens in financiële nood brengt, moet afgeschaft worden. Daar pleit inspecteur-generaal bij de Belastingdienst Bart Snels voor. Maar wat is het alternatief? Dat vertelt Snels vanavond in Op1. https://op1npo.nl/.../inspecteur-generaal-bij-de.../